Wilhelmus

Willem van Nassau werd geboren op 24 april 1533 in Dillenburg, een plaats wat tegenwoordig in Duitsland ligt. Willem erfde het Prinsendom Oranje van zijn neef René van Chalon die verder geen familie had. Rond 1570 werd hij gezien als de leider van de vrijheidsstrijd tegen de Spaanse koning Filips II. Het Wilhelmus lied is dan ook een soort eerbetoon aan de beste man, Willem van Nassau. De vrijheidsstrijders zijn tegen het opdringen van het lutherse geloof. In plaats daarvan vinden zij dat mensen zelf hun geloof mogen kiezen. Dat was zeker in de 16de eeuw een revolutionaire zienswijze.

Het Wilhelmus werd geschreven rond 1570 en staat in het Guinness Book of Records als het oudste volkslied ter wereld. Tijdens de tachtigjarige oorlog werd het lied geschreven als opstandslied. Hoewel het Wilhelmus pas sinds 1932 Nederlands officiële volkslied is heeft de tekst een grote historische waarde. Het beschrijft namelijk het dilemma van Willem van Oranje. Enerzijds wordt geuit dat hij trouw wil blijven aan de Spaanse koning maar anderzijds wil hij vrijheid voor de Nederlanders. Het is niet zeker wie het Wilhelmus geschreven heeft, echter beweren veel mensen dat tekst uit handen komt van Marnix van Sint Aldegone is. Hij was een belangrijke raadgever van Willem van Oranje.

In het Wilhelmus komen nogal wat controversiële zinnen voor die sommige Nederlanders voor het hoofd stoten. Waarom staat er bijvoorbeeld, “Ben ik van Duitsen bloed”? En wat hebben de Spanjaarden met ons volkslied te maken? In tegenstelling tot wat veel mensen denken wordt Duitsland niet genoemd omdat Willem van Oranje daar geboren was. Duitsland bestond destijds namelijk nog niet. De landgrenzen tussen Nederland en Duitsland waren nog niet afgebakend. Het woord “Duits” en ook wel “Diets” was een aanduiding voor wat nu “Nederlands” betekend.

Als we naar het volkslied luisteren is het belangrijk om de historische context van eind 1500 in gedachten te houden. In plaats van ons blind te staren op de woorden, is het beter om ons te verbinden met de essentie van de tekst. En dat is dus de geest van vrijheid, tolerantie en onafhankelijk dat Nederlanders ook destijds al omschreef.

Laten we even kijken naar een aantal coupletten van het Wilhelmus, en wat deze precies betekenen.

Couplet 1

“Wilhelmus van Nassouwe
ben ik, van Duitsen bloed,
den vaderland getrouwe
blijf ik tot in den dood.
Een Prinse van Oranje
ben ik, vrij, onverveerd,
den Koning van Hispanje
heb ik altijd geëerd.”

‘Duitsen bloed’ betekend in de context van de tijd dat het lied geschreven is dus gewoon Nederland. Duits was namelijk de verwijzing naar het grondgebied wat tegenwoordig zowel Nederland als delen van Duitsland is.

Het grondgebied wat nu Nederland was eind 1500 nog in handen van de Spaanse koning. De verwijzingen in het Wilhelmus ‘Den koning van Hispanje heb ik altijd geerd’, gaat over de innerlijke strijd die Willem van Oranje voelt over het trouw blijven aan de koning maar ook de Nederlanders willen bevrijden van de tirannie.

Verder is er opvallend aan het Wilhelmus dat het geloof in God wordt weergegeven, maar niet wordt gespecifieerd welk geloof dat was: protestants of katholiek. Dat is erg vooruitstrevend voor de tijd waarin het lied geschreven is. Willem van Oranje geloofde namelijk in de vrijheid van geloofsuiting. Dat had ook te maken met het feit dat sommige van zijn gewesten katholiek waren, en andere juist protestants. Hij wist namelijk ook dat om de tirannie te overwinnen, hij alle gewesten nodig had. Dat prentte dus al vroeg een grote mate van tolerantie in de Nederlandse geest.

Opvallend is de link die gelegd wordt met de Bijbelse koning David, in het achtste couplet:

“Als David moeste vluchten, voor Sauel den tiran,
zo heb ik moeten zuchten, als menig edelman.
Maar God heeft hem verheven, verlost uit alder nood,
een koninkrijk gegeven, in Israël zeer groot.”

Het Wilhelmus is een zogenoemde ‘contrafact’. De tekst van het Wilhelmus werd namelijk gezet op een al bestaande melodie. De melodie dateert uit het begin van de 17deeeuw en komt uit de handen van de Nederlandse componist Adrianus Valerius. Destijds werd het lied vooral gebruikt als militaire mars in strijd tegen de Spaanse overheerser. Het lied bleef populair tijdens de Tachtigjarige oorlog, maar werd daarna voor een lange tijd vergeten. Echter werd het in de 19de eeuw opnieuw ontdekt maar was het aanvankelijk alleen populair onder zogenoemde ‘monarchisten’, ofwel Oranjegezinden. Tijdens de tweede wereldoorlog kreeg het Wilhelmus echter nieuwe betekenis en werd het een nationaal symbool. Het eerste couplet wordt het meeste gezongen, vaak gevolgd door het zesde couplet. Een belangrijk moment voor het Wilhelmus was dat Koningin Wilhelmina het lied liet spelen bij haar inhuldiging in 1898. Dat bleek uiteindelijk ook een belangrijk keerpunt voor het Wilhelmus en sindsdien werd het lied bij veel meer officiële gelegenheden gespeeld.

Het is begrijpelijk dat een tekst afkomstig uit 1570 niet altijd woorden bevat die ook hedendaags worden gebruikt – of überhaupt begrepen. Het Wilhelmus heeft zeker een aantal woorden die onduidelijkheid scheppen. Eerder in dit artikel hebben we het woord ‘Duits’ al uitgelegd in de context van de tijd dat het werd gebruikt. Met het woord Duits werd niet verwezen naar wat tegenwoordig Duitsland is, in plaats daarvan was het de naam voor het grondgebied dat nu Nederland is. Ook worden er veel andere verwijzingen gemaakt gerelateerd aan de tijd van het ontstaan. Het Wilhelmus is een opstandslied, een roep naar vrijheid. Daarom vind je er verwijzingen naar god en de Spaanse koning. Tijdens het zingen van het volkslied wordt nog steeds een bepaalde etiquette aangehouden. Zo behoor je namelijk een rechte houding aan te nemen en mee te zingen wanneer het lied wordt gespeeld.

In veel landen zingen scholieren hun volkslied dagelijks op school, maar in Nederland is het volkslied meer gereserveerd voor speciale gelegenheden. Echt een dagelijks gebruik van het Wilhelmus is er dus niet. Toch wekt het horen van de melodie voor veel Nederlanders wel een emotie op. In de jaren 60 en 70 was er een periode waarin het Wilhelmus weer werd omstreden, vooral onder tegenstanders van de monarchie. In 2004 was er een grote discussie over het feit dat het Wilhelmus alleen gespeeld werd als er een lid van het koninklijk huis aanwezig was. Mensen waren het er namelijk niet mee eens dat het lied voor het koninklijk huis werd ‘geclaimd’. De controversie van het lied kwam weer tot rust toen in de jaren 90 het Wilhelmus een groot symbool werd voor internationale voetbaltoernooien.

Als je menig Nederlander vraagt welk gevoel het Wilhelmus bij ze oproept is dat vaak gerelateerd aan een WK of EK. Het gevoel van saamhorigheid en trots kwam tijdens deze toernooien namelijk prominent naar voren. In 2017 werd Nederland bijvoorbeeld nog ontroerd door Robben die tijdens het spelen van het volkslied een traantje laat. Ook de volkslied momenten tijdens het WK van 2014 staat bij veel mensen nog scherp op hun netvlies. Of zoals tennisser Richard Krajicek het omschrijft: “Wanneer ik in het officiële Holland-trainingspak in de hal sta en ons volkslied hoor, krijg ik kippenvel op mijn rug.” Ook judoka Anton Geesink deelt dit sentiment “Ik krijg tranen in mijn ogen als ik het volkslied hoor”. Een ander mooi volkslied moment zijn de beelden van Willem Alexander en Maxima die het volkslied uit volle borst zien meezingen tijdens koningsdag of het WK.